Eduardo Méndez Quintas é investigador posdoutoral da Área de Prehistoria na Facultade de Historia da UVigo en Ourense. Defendou a súa tese de doutoramento sobre a tecnomorfoloxía das industrias achelenses no baixo Miño en 2017 e ten participado en escavacións en Etiopía, Portugal e no Baixo Miño. Achegámonos á cafetería Graduado, no campus universitario de Ourense, para conversar sobre a súa participación na recente investigación que descubriu que o xacemento das Gándaras de Budiño (O Porriño) é o máis antigo datado de Galicia.
A que nivel chega a magnitude deste descubrimento? Falamos da Prehistoria de Galicia, da Península, de Europa…?
Cando falamos da Prehistoria ou do Paleolítico Antigo de Galicia, o xacemento recoñecido por antonomasia é o das Gándaras de Budiño xa que durante moitísimos anos foi o único que coñeciamos. É verdade que en estratigrafía pezas pola costa de Pontevedra hai, pero escavado ata o ano 2000 case era o único. Problema que tiña Budiño? A cronoloxía. De feito foi o que máis transcendencia tivo incluso falando no ámbito da Prehistoria de Galicia. Cando se escavou por primeira vez no ano 1963 por Emiliano Aguirre, os resultados da investigación saíron na revista Science. Claro, non volveu saír ningún outro xacemento arqueolóxico nin castrexo, nin romano, nin de ningunha época nunha revista desa magnitude. O impacto a nivel internacional foi enorme e as Gándaras de Budiño foron coñecidas ao longo de todo o mundo da xente que se dedica á Prehistoria Antiga. Pero había un problema coa súa cronoloxía. Era un sitio achelense, si, con ferramentas de tecnoloxía achelense claras, pero que tiña unha cronoloxía rarísima: 26.000 anos, que iso é Paleolítico Superior. Non podía ter esa cronoloxía en base a datos obxectivos. Nese sentido dado que ten moita repercusión internacional coller e datalo ben, darlle a cronoloxía que ten, o impacto que vai ter é grande.
Posteriormente á intervención de Aguirre fixéronse algunhas cousas, pero tampouco é como se se tivera investigado moito. Nalgún caso non se publicou, noutras era máis ben cousas de arqueoloxía de xestión… Non saíron resultados. Quedouse con esa idea publicada en Science, unha das revistas máis importantes do mundo, e Budiño converteuse nun xacemento de referencia por ter manchado as páxinas daquela prestixiosa publicación. A cronoloxía que se lle estaba outorgando era a mesma que poden ter as covas de Altamira. Esa tecnoloxía que se tiña en Budiño estaría reforzando a idea do atraso secular da Galicia: que se o Finisterre, que se a posición xeográfica que tiña Galicia e o noroeste peninsular facía que os procesos culturais e biolóxicos iban máis despacio e chegaban moito máis tarde que noutras partes de Europa… Todas estas cousas que se din tanto no eido académico e logo están recollidas en manuais de Prehistoria, e que aínda se dan nas universidades…
Cres que esta é a primeira de moitas revisións que rachen con esa idea e inviten a revisionar estas datacións do pasado?
Sen dúbida. Aquí case teño que falar en primeira persoa co caso de Budiño e esa datación. O que fixemos foi por un lado traballar sobre sitios coñecidos, fundamentalmente Budiño e por outro abrir xacementos novos. Uns deles é o de Soutomaior, aquí nas Neves; e outro xacemento —que ten un topónimo particular— é o do Cabrón, que está en Arbo. O que fixemos foi escavar e obter datación con características achelenses parecidas ás que atopamos en Budiño. Entón aí xa comezamos a ter datas normais, en Portomaior datas de 290 ou 300 mil anos para niveis con ocupación humana e en Arbo, no Cabrón, unha mínima de 110 mil anos. É dicir, sabemos que pode ser algo máis antigo que iso.
En Galicia, como noutras zonas graníticas, funciona moi ben o método da luminiscencia ópticamente estimulada e o da resonancia paramagnética electrónica, métodos diferentes pero que fan un pouco o mesmo
Volvemos a Budiño: era o sitio coñecido, pero faltaba por ser resolto. Non era esperable que os niveis de ocupación inicial deste sitio tiveran unha cronoloxía de 20 mil anos, pero faltaba contrastalo, que eu podo dar argumentos dunha idade ou outra pero é necesario o aval. Entón, que fixemos? Comezamos en 2018 a primeira campaña e xa tomamos as mostras para a datación. Unha vez temos os resultados é cando confirmamos unha cronoloxía moi diferente. Nese contexto si que hai que revisar algúns xacementos antigos. Por exemplo, outro proxecto no que vou comezar agora é o da Piteira, aquí en Toén, ao lado do sanatorio psiquiátrico. É un xacemento teoricamente Paleolítico Medio, pero que non sabemos nada. Escavouse, hai un conxunto relevante de material arqueoloxico pero non temos nada máis. Uns dins que hai achelense, outros Paleolítico Medio… Pero hai que confirmar. Trala resolución dunha concurrencia competitiva aquí na Universidade sacamos financiamento para traballar esta. É dicir, revisar as propostas e seguir continuando con outras, xa que hai sitios que son coñecidos pero están traballados a medias.
Emiliano Aguirre, o impulsor de Atapuerca, situaba a antigüidade do xacemento en tan só 20 mil anos, pero vós descubristes co procedemento de luminiscencia ópticamente estimulada que en realidade son 310 mil. En que consiste e por que optastes por este método de datación?
O problema da datación de Aguirre é que estamos falando dos anos 60 do século pasado. Na actualidade temos uns recursos técnicos que naquela altura non había. O primeiro, que intentou datar un xacemento de máis de 100.000 anos cun método de datación que, naquela época, non se sabía moi ben ata onde chegabamos. Hoxe si: non é capaz de datar cousas máis antigas que 50 mil anos. Entón claro, se se intenta aplicar un método de datación que chega a 50 mil anos e tes que datar algo próximo aos 300 mil anos, pois dará como máximo eses 50. Partindo desa base era previsible a necesidade de empregar outro método na actualidade. Para datar este tipo de sitios sen restos orgánicos ao non se conservar habería que directamente datar o sedimento que contén o rexistro arqueolóxico.
En Galicia, como noutras zonas graníticas, funciona moi ben o método da luminiscencia ópticamente estimulada e o da resonancia paramagnética electrónica, métodos diferentes pero que fan un pouco o mesmo. No sedimento pode haber grans de cuarzo e de feldespato, os cales teñen unha propiedade moi interesante: o almacenamento de enerxía, como se fosen baterías. É dicir, no momento no que se enterre adquiren a radiación ambiental que sae da terra, e vanse cargando como unha batería. Logo, cando se expón un gran dese cuarzo á luz do sol é cando ‘queda sen batería’, resetéase. A erosión arráncao do granito, transpórtao e nese proceso esa batería que é o gran de cuarzo e feldespato está a 0. Chega ao xacemento, sediméntase, tápase e empeza a adquirir enerxía, a cargar a batería como o procedemento dun móbil. Entón o que facemos é coller o sedimento, medir canta enerxía teñen os grans de cuarzo e feldespato e comparar coa velocidade de radiación que hai no sitio. A raíz desa división, cantidade x tempo, sacamos a datación do material arqueolóxico que hai no sitio.
Este é un procedemento tecnolóxico complexo e a nivel mundial hai moi poucos laboratorios que desenvolvan este método. O Carbono-14 é un proceso que está case industrializado, é dicir, ti colles unha mostra que mandas a un laboratoria e xa o fan. Aquí non. Hai laboratorios moi especializados no mundo, e pese a que en Europa hai varios, non o están en datacións de sitios antigos como Budiño. Neste contexto hai un grupo moi potente en Australia e levamos colaborando moito tempo, xa que varios investigadores que están alí antes estaban no CNIE en Burgos. Eles están acostumados a datar este tipo de sitios, por exemplo Martina de Muro, cabeza dese grupo de investigación e de primeiro nivel mundial.
Na actualidade estas escavacións abórdanse dende equipos plurais. Como é traballar con persoas doutras disciplinas?
É fundamental. En etapas nas que traballo eu —nas máis antigas— non se pode explicar un elemento mediante unha única visión. Nun xacecemento arqueolóxico hai capas de sedimento que se formaron baixo unhas condicións concretas; hai material arqueolóxico, que estuda o arqueólogo; hai polen e restos orgánicos que hai que entender; información microscópica como fitolitos… Necesitas ter varios especialistas. A min como arqueólogo pódenme soar cousas pero non son un experto en fitolitos ou fauna. Cantos máis mellor, o que estás é reconstruíndo a información para entender iso, pero tamén para explicar procesos de maior amplitude e inscritos nun contexto histórico. Se só atendes a que o biface ten a punta para un lado ou outro estás perdendo unha cantidade de información abismal.
Como ves a situación laboral da arqueoloxía en Galicia?
Pois diría que hai dúas vertentes: a de investigación e a comercial. Comezando pola última, na arqueoloxía de xestión realmente traballo hai, porque está ligada á actividade urbanística. O que marca a lei en Galicia e en todo estado é que cando hai algunha obra ou calquera proxecto de natureza urbanística que poda afectar un ben catalogado ou patrimonial arqueolóxico, hai que facer unha intervención preventiva. Nese contexto traballo hai, o problema é a súa calidade. Para xente que sae graduada polo que sei non é o mellor. Por un lado porque as universidades non garantimos unha formación moi concreta e especializada na saída laboral dese tipo, creo que aí coxeamos un pouco. Por outro, as condicións de traballo non son as mellores. Polo tanto si, hai traballo pero a calidade é regular, e isto é Galicia pero tamén se pode extrapolar ao resto do Estado.
Unha vez investidos todos eses cartos públicos na formación dunha persoa, o propio sistema o que fai é un funil no que só pasan uns poucos
Despois dende o ámbito da investigación é igual de complicado ou máis que no resto do Estado. É dicir, a carreira investigadora é unha carreira de desgaste e de fondo. A nivel autonómico hai convocatorias predotuoriais e posdoutoriais pero son altamente competitivas. Rematas a formación, consegues un contrato predoutoral para facer a tese, saes, optas a un contrato posdoutoral e despois de todo ese tempo e todos os recursos públicos investidos niso non tes garantido poder continuar. Estás arredor dos 30 anos e 10 anos investidos da túa vida, pero estás na corda frouxa. Entón unha vez investidos todos eses cartos públicos na formación dunha persoa, o propio sistema o que fai é un funil no que só pasan uns poucos. Ante esa expectativa de inseguridade ou tes unha motivación moi clara ou é moi complexo. Con 30 e pico anos todo o mundo quere ter unha vida normal e non tantas dúbidas. A estabilización pode chegar con sorte a partir dos 40. Se xa tes familia, fillos e tal…
Outro problema: nas universidades xubilouse unha porcentaxe enorme de profesorado, pero non se están mantendo as prazas de reposición. Se se xubilan 5 mantense unha praza.Non é que a investigación arqueolóxica estea peor que noutras disciplinas, senón que en xeral o que é a investigación é complexa e hai que ter moito aguante.
Na fotografía de portada aparece Eduardo traballando no xacemento etíope de Simbiro III. Fonte: UVigo
