O sufraxismo, máis que unha loita polo voto feminino

Núria Alcaraz Coca

As orixes do feminismo organizado

O movemento das mulleres e o feminismo arrancaron coa vontade de subvertir a orde social establecida da exclusión feminina e a crecente universalización dos homes como suxeitos políticos. As sufraxistas son un legado imprescindible para entender a loita feminista e os movementos sociais das sociedades occidentais. Coa ilustración e a chegada da sociedade de masas, a rebelión amplificouse e se radicalizou coa creación dos movementos sociais que se desenvolveron na transición do Antigo Réxime cara o novo réxime, baseado nunha sociedade e economía capitalista. A reivindicación do voto feminino foi unha das causas principais da mobilización das mulleres coa intención de acceder aos centros de decisión política e de elaborar leis que aboliesen o conxunto de desigualdades que padecían.

Nos Estados Unidos, a mediados do século XIX, produciuse un auxe considerable de movementos de mulleres mediante o protagonismo adquirido nos movementos sociais de dous momentos claves da historia norteamericana: o reformismo relixioso de pureza moral e a abolición da escravitude.

No contexto da pluralidade relixiosa nos Estados Unidos e co predominio das correntes protestantes, propiciouse que unha ampla capa de mulleres de clase media adquirise un alto nivel educativo e superase a tutela clerical. O activismo feminino nas mobilizacións da reforma relixiosa fomentou unha experiencia colectiva e de coñecementos que permitiron analizar a propia condición social como mulleres.

Na loite pola abolición da escravitude, formáronse grupos antiescravistas nos que as mulleres participaron de maneira activa para defender o principio de igualdade das persoas negras a través da recollida de firmas e peticións. As experiencias das mulleres no seu lanzamento ao espazo público a partir da reivindicaicón abolicionista, a particular experiencia de desigualdade que viviron no eido público e privado e os cambios políticos e sociais que dende 1800 experimentaba a sociedade americana, permitiulles adoptar unha percepción política de opresión feminina e, polo tanto, comezou a adquirir unha identidade feminista; sobre todo cando viron que o movemento antiescravista pasou de recoller firmas a centrarse en actividades no Congreso. Foi entón cando as mulleres puideron percibir como o abolicionismo da escravitude se convertía nun movemento de votantes onde elas non poderían participar. A oposición ao escravismo estimulou a percepción política das desigualdades das mulleres e contribuiu a facer do feminismo tamén un movemento político. Deste xeito, ambos movementos toman significación histórica na construción dunha conciencia colectiva feminista que se convertiu en decisiva para o desenvolvemento do feminismo norteamericano.

A Declaración de Séneca Falls é considerada o punto de partida do feminismo norteamericano. A concienciación das primeiras feministas residía na experiencia de desigualdade das mulleres no eido público e privado e iso levounas a celebrar un congreso na vila de Séneca Falls do estado de Nova York o 19 e 20 de xullo de 1848. Este evento foi moi relevante polo feminismo internacional ao quedar consensuados uns dos primeiros programas políticos feministas. A Convención foi o primeiro foro público e colectivo de mulleres onde durante dous días foron pactadas diferentes proposicións para concluir un manifesto chamado “Declaración de sentimentos”. Para lexitimar a filosofía feminista, inspiránrose na Declaración de Independencia (1776) e propuxeron un conxunto de resolucións baseadas no dereito de perseguir a felicidade, o recoñecemento da igualdade no matrimonio, a abolición da dobre moral sexual e, en definitiva, a eliminación da supremacía masculina en todos os ámbitos da sociedade.

No momento da eliminación da escravitude negra e da concesión do voto aos homes negros, as feministas norteamericanas esperaban que fose tamén aprovado o sufraxio feminino, mais non foi recoñecido polo sistema constitucional americano até o 1869. Esta foi a principal razón para a creación dun movemento feminista independente dos partidos políticos e outros movementos reformistas, así como á constitución da Asociación Nacional Americana Pro Sufraxio da Muller, encabezada por Candy Stanton e Susan B. Antony, que transformaron o feminismo nun movemento social específico de mulleres. Estos acontecementos históricos inauguraron unha longa etapa de militancia reivindicativa centrada no sufraxio até a súa concesión no ano 1920.

A experiencia do sufraxismo británico

Gran Bretaña foi o segundo país no que o feminismo apareceu de forma organizada. O sufraxismo británico desenvolveuse nun contexto de ebulición política, cultural, científica e social, no periodo de transición entre a época vitoriana e a época eduardiana. Naceu da man das “damas de Langham Place”, quen reivindicaban un feminismo de carácter social iniciado en espazos privados, intelectuais e elitistas dende os que se promovía un acceso igualitario á educación e onde exercían reivindicacións no eido da propiedade privada e o traballo seguindo a inspiración das compañeiras norteamericanas.

No 1866 presentouse a primeira petición polo voto feminino no Parlamento da man de Stuart Mill e Henryy Fawcell. Ao ser rexeitada, no 1867 formouse o primeiro movemento sufraxista británico organizado: a Sociedade Nacional pro Sufraxio da Muller (NSWS). Liderada por Lydia Becker presentou diversas peticións de sufraxio no Parlamento, polo entón de maioría conservadora, que foron rexeitadas.

Así, o feminismo evolucionou das reivindicacións sociais á xeralización da reivindicación da igualdade política e o dereito á cidadanía cristalizada co voto. Xurdiron asociacións defensoras destes dereitos arredor do país e, finalmente, no 1897 fundouse a Unión Nacional Sociedades Sufraxistas (NUWSS) liderada pola liberal Millicent Garret Fawcett. As técnicas deste grupo eran as dun lobby parlamentario e coas súas medidas constitucionais legais e constitucionalistas foron introducindo este debate na poboación. Iso si, aínda sen demasiado peso.

Emmeline Pankhurst, unha das representantes do movemento sufraxista radical británico e da WSPU. Font: Wikipedia

O século XX arribou chegou con aires liberais e cambiou esta dinámica. No ano 1906, o Partido Liberal gañou as eleccións de Gran Bretaña despois de moitos anos de goberno Conservador e a modernidade contaxiouse en todos os ámbitos da vida dos cidadáns. Pese a isto, a metade da poboación non se podía considerar cidadá de pleno dereito. Esta modernidade non era máis que superficial. Así pois, as mulleres centraron todas as súas enerxías na obtención do dereito a voto como culminación simbólica da súa plena cidadanía.

No 1903, o sufraxismo tomou impulso co nacemento dunha nova organización máis radical que a primeira, no que se excluíron os homes e os vínculos directos cos partidos políticos: a Union Social Política de Mulleres (WSPU), tamén nomeadas popularmnete como sufragettes ou militantes, como estratexia criminalizadora por parte dos medios de comunicación da época. A diferencia da estratexia constitucionalista e do tipo lobby da NUWSS, a WSPU baseou a súa acción na desobediencia civil co obxectivo de conseguir o máximo eco mediático. As mulleres do WSPU trasladaron o debate do Parlamento ás rúas e fixeron visibles en todos os ámbitos da vida mediante accións de todo tipo.

As caras máis lembradas deste movementos foron as irmás Pankhurst que, a pesar das luces e sombras do seu liderazgo e a importancia de reivindicar as multitudes de mulleres anónimas que participaron no sufraxismo, foron o motor do movemento ou, polo menos, o combustible necesario para arrancalo. Así pois, dende entón e até a consecución do sufraxio e especialmente do 1909 ao 1913 milleiros de mulleres de toda as posicións sociais recolleron firmas, fixeron mítins no medio das rúas, organizaron marchas, desafiaron á xustiza con accións de desobediencia pacífica, crearon obxectos de márketing para todos os gustos -chapas, calendarios, sombreiros…-… En definitiva, saíron do espazo privado e entraron no público para chegar a todos os titulares das radios e diarios, a todos os fogares, a todos os centros de traballo e a todos os recunchos nos que podían influir.

Algúns dos acontecementos máis favorables foron a marcha do 21 de xuño de 1908 en Hyde Park, recordada como a Women Sunday, que xuntou a unhas 500.000 mulleres en Londres. Tamén cabe destacar os múltiples encarceramentos, as folgas de fame iniciadas por Marion Wallace-Dunlop ou a morte de Emily Davison atropelada por un cabalo ao colocar unha pancarta no derby de Epsom no 1913. Todos estes movementos permitiron a creación dunha identidade colectiva que foi visualizada nas prácticas do sufraxismo (os vestidos característicos das marchas sufraxistas, as prácticas de acción colectiva no espazo público…) e que inspiraría non só a outras loitas feministas, senón ás maneiras de facer de todos os movementos sociais modernos.

Coa chegada da Primeira Guerra Mundial (1914-18) moitas mulleres incorporáronse ao mundo laboral para substituír aos homes que marcharan á fronte. Como consecuencia, o Parlamento reabriu o debate sobre a participación pública feminina e aprovou en 1918 a primeira lei de sufraxio parcial que só outorgaba o dereito de voto ás mulleres casadas de máis de 30 anos, a quen tiñan propiedades ou ás que tiñan un título universitario. Deste xeito, deixábase atrás á maioria de mulleres obreiras que foran o motor do movemento sufraxista. Non foi até finais do ano 1928 cando as donas obtiveron o mesmo dereito de voto que os homes, a partir dos 21 anos de idade.

Celebrando os 100 anos do sufraxismo británico: o legado do movemento

O movemento sufraxista foi lido dende perspectiva ben diversas. En primeiro lugar e con respecto ás memorias non historiográficas, cabe destacar que durante os anos 20 promoveuse unha memoria idealista e centrada nos protagonismos e liderazgos simbólicos máis que na vertente analítica e a reflexión en torno aa teorías políticas e de xénero que sentron este movemento. A memoria dos anos 60, de carácter liberal, presentou unha forte dicotomía entre as constitucionalistas e as sufragettes. Pola contra, a pesar das lecturas de confrontación entre as diferentes organizacións e liñas estratéxicas do movementos, as redes de amizade individuales entre mulleres e as decisións tácticas que tomaban as bases superaban os liderazgos organizacionais e amosaban a versatilidade das bases cara a confrontación dos liderazgos.

Hai dúas interpretacións da división dos suffragettes: os radicais e os socialistas, que basicamente ilustraron as diferentes voces das irmás Pankhurst, en especial de Emmeline i Christabel, que culminaron e personificaron o boom mediático do movemento. Nomeado como “fenómeno Pankhurst”, foi aproveitado por todo tipo de sectores políticos, domesticando a súa militancia revolucionaria e vendendo o seu atractivo mediático. Aínda que a memoria dos Pankhurst foi asimilada polo sector conservador, o seu legado é precursor da terceira ola do feminismo radical. En definitiva, o liderazgo dos Pankhurst é controvertido e cheo de luces e sombras. Dende as críticas ás formas autoritarias adoptadas por Emmelines, ou os tic racistas e imperialistas de Christabel; feitos criticados pola súa irmá Sylvia, a menos recordada das tres de ideas socialistas e expulsada da WSPU polas súas críticas e pola vontade de implicar de forma máis directa da mobilización obreira ao movemento sufraxista. As pois, dende os diferentes relatos -tanto historiográficos como non- reivindicouse o fenómeno Pankhurst en función dos intereses ideolóxicos e políticos.

En canto as memorias historiográficas, destacamos dúas críticas coa perspectiva que aportan estes 100 anos. En primeiro lugar, os traballos dalgúns historiadores como Dangerfield, Mitchell ou Pugh, que pode ser considerados incluso misóxinos ao caer en tópicos como a histeria das feministas, a equiparación das suffragettes como grupo terrorista ou a patoloxización do lesbianismo. Esta visión deixa en mellor consideración as tácticas constitucionalistas, entendendo que coincidiron coas virtudes dunha “boa muller” paciente e controlada, traballando cos homes. Pola contra, as actitudes máis militantes e de acción desobediente considerábanse unha “alternativa á pasión sexual”. Non é anecdótica nin única para o sufraximso a criminalización consecuente á trasgresión de xénero que supuxo para as mulleres apropiarse do control do espazo público, reservado exclusivamente aos homes.

En segundo lugar, historiadores máis progresistas como Evans caeron no erro de criticar o clasismo do movemento sufraxista. Se ben é certo que as actitudes paternalistas dalgunhas mulleres de clase media eran persistentes, o autor relaciona o crecemento da clase media e das novas profesións femininas co auxe do sufraxismo, obviando as aportacións das mulleres obreiras e a súa importancia clave na reivindicación dos dereitos das mulleres, así como as diferentes posicións sociais das donas e as consecuencias disto nas diferentes opresións e condicións de vida e maneiras de organizarse.

Neste sentido, cómpre destacar o acerto da película “Sufragette” (Sarah Garvon, 2015) centrándose na vida dunha muller obreira e anónima que participa activamente no movemento sufraxista. Durante o filme retrátase o esforzo por expandir a lugares de traballo de obreiros que terminaron totalmente implicadas no movemento sufraxista a pesar das dificultades e o perigo de perder o seus postos de traballo. Neste sentido, as obreiras viron no voto a cristalización de todas a súas expectativas de cambio. Reivindicacións como a iguldade salarial e os dereitos sexuais e reprodutivos tamén afloraron durante a loita sufraxista. Neste senso podemos entender a diversidade das mulleres que conformaban o sufraxismo: mentres unhas pretendían obter o voto a partir dunha reforma social obreirista, as outras buscaban exercer a cidadanía e obter os mesmo dereitos que os homes á hora de dirixir o país.

Sen o potencial revolucionario obreiro da loita sufraxista é comprensible a preocupación de feministas doutros países, como foi o caso da anarquista catalá Federica Montseny. Esta viu na loita pola igualdade de dereitos entre homes e mulleres a equiparación duns dereitos burgueses que non comportarían un cambio social e que unicamente tiñan como fin masculinizar ás mulleres sen ter en conta as especificidades do seu sexo nin a súa condición social e, polo tanto, o obxectivo común dunha revolución social que rematara coas diferencias de xénero. Nesta liña, Montseny recoñeceu que as anglosaxonas comprenderon no exercizo da vontade de votar unhas inquietudes sociais, mais considerou tamén que este caso non se daba nas feministas coetáneas do Estado español que conseguiron o dereito a voto sen a mobilización na rúa nin o punto de inflexión para a toma de conciencia das mulleres que supuxo o caso británico.

En síntese, o camiño cara o voto feminino estivo cheo de obstáculo e pequenas vitorias antes de poder acceder definitivamente ao sufraxio e que aínda agora, cen anos máis tarde, o seu legado non é exento de debate. As mulleres que loitaron para que isto fose posible son unha imaxe clara da nosa herdanza feminista e é necesario coñecer e visibilizar o sufraxismo, cen anos despois da súa vitoria na Gran Bretaña, como o movemento clave para entender a nosa xenealoxía; non só para o estudo do movemento sufraxista, senón como o precursor das prácticas desobedentes que inspiraron aos restantes movementos sociais modernos. É preciso que as mulleres valoremos e sigamos conscientes das experiencias que nos permiten na actualidade ser suxeitos políticos activos en todas as loitas emancipadoras. E aínda así, o caleidoscopio debe seguir xirando para encaixar as peces do debuxo da xustiza.

Artigo publicado orixinalmente en catalán en Ab Origine

Máis artigos

Socióloga cun Máster en Mulleres, Xénero e Cidadanía. Realizando o doutoramento na Universitat Autònoma de Barcelona sobre relacións de xénero nas organizacións políticas e traballando como consultora e formadora en Esberla SCCL.

Comparte

Facebook
Twitter
WhatsApp
Email

Comentarios

Deixa un comentario

Publicidade