As filhoas e a comunhom carnavalesca

Carlos Calvo Varela

Que as filhoas ou freijós e o Entruido mantenhem tal vínculo entre si que nom se entendem as umhas sem o outro e vice-versa, mostra-o melhor do que nada o uso da filhoa como mâscara típica do choqueiro1: a filhoa, literalmente, fai o Entruido. Nem se comem –sobretudo nas casas labregas– filhoas fora do Entruido, nem se entende fazer o Entruido sem fazer filhoas. Porém, e apesar da sua centralidade numha festa onde o simbolismo impregna absolutamente todo, a filhoa parece ficar exenta de significado. É certo que na antropologia sempre se corre o risco epistemológico de cair na tentaçom da sobreinterpretraçom, como denunciava Paul Veyne, com esse desejo de dizer sempre “algo mais” sobre elementos que nom tinham porque ter nengum sentido simbólico2.

Por isso aqui apenas vamos explorar como hipótese a possibilidade de que a ingesta massiva e carnavalesca das filhoas pudesse ser experimentada no seu dia como umha sorte de paródia da comunhom católica, ao igual que se comem as orelhas de frade fazendo escárnio dos religiosos e em consonância com o resto das práticas simbólicas dumha festa que se define, precisamente, pola inversom e farsa de todos os elementos da ordem simbólica da vida quotidiana3. Noutros contextos que, como o Entruido, se definem pola inversom simbólica da ordem considerada natural na sociedade tradicional cristiá, aparecem igualmente comunhons paródicas ou diabólicas. No imaginário do aquelarre, definido precisamente por invertir a missa cristiá, abundam as comunhons com hóstias nauseabundas e nojentas4; e no contexto das guerras religiosas modernas as batalhas simbólicas por volta da comunhom foram centrais5.

Umha metáfora popular?

A possibilidade dumha comunhom paródica em que a filhoa faria de hóstia carnavalesca, pode estar sugerida na mençom que fai Eugenio Carré Aldao, no Entruido corunhês da última parte do século XIX, de “dos gigantescos fantasmones que sacaban el popular “Tolete”, y a los que daba el pueblo el gráfico nombre de “Papafilloas”, por las que era constumbre arrojarles cuando abrían su boca descomunal6. Recuando no tempo, segundo o historiador Jaime Contreras na segunda metade do século XVI a Inquisiçom na Galiza estaria centrada em combater umha trilogia de resistências campesinhas à ortodoxia católica, composta pola negativa à confessom oral e à acreditar no dogma da virginidade de Maria e  –a que agora mais nos interessa– na presença de Cristo na Eucaristia. As palavras que custaram a perseguiçom inquisitorial a estes campesinos galegos, som bem eloquentes quanto ao “realismo popular” que impregna a conceçom do mundo das classes populares7; e ainda, da ironia de que a pioneira adoçom do dogma da presença de Cristo na hóstia durante o reinado do suevo Teodomiro, que durante séculos serviu às elites galegas como relato autolegitimador dentro da Cristiandade, no s. XVI nom contasse com muito apoio popular.

Para Alonso Batalla, por exemplo, era evidente que “en la hostia del clérigo no estaba Dios verdadero sino un poco de masa, que Dios estaba en el cielo y que no era tan tonto que se pusiese en manos de un hombre como él”. De maneira parecida, Catalina Villarina, quando topou com o crego enquanto ia com as vacas, respondeu assim à pregunta deste acerca das razons polas que nom ia a missa: “¿A qué misa he de ir? No hay misa ni clérigo, que todo es engaño, que no hay más que tomar un poco de harina y meterla entre hierros calientes y sacar una hostia y decir que es Nro. Señor”. Ainda, Juan de Lastra encontrou-se em problemas quando na taberna de Pontons respondeu com retranca a um crego que se orgulhava de converter o pam em carne de Cristo: “¡Vate de ahí! Dios están en el cielo y no esa hostia de pan que vos coméis en la misa8.

A analogia cómica entre a hóstia e umha vulgar massa de farinha estava aí, pois, mas também é certo que só a encontramos explicitada no mui pedagógico padre de Ladra (Mondonhedo), que usava exemplos tam didáticos como perseguidos para explicar à sua paróquia que a comunhom é como “si vuestras madres os dieran un torrezno o un freixoo, vosotros abriérades la boca: abridla para el señor Jesús como si fuese un freixoo…9. Contudo, além do parecido formal com a hóstia, há umha outra caraterística da filhoa que a torna afim ao Entruido: a sua condiçom popular de alimento flatulento10, caraterística que também a pom do lado das comidas luxuriosas11.

A imaxe de portada, de Mr Ricochet, foi extraída de Wikimedia Commóns cunha licencia CC BY-SA 2.0, en https://commons.wikimedia.org/wiki/File:As_Filloas_(24631260401).jpg

  1. Assim a descreve, entre outros, o célebre Manuel M.ª PUGA “PICADILLO”: “El Carnaval en la Aldea”, Centro Gallego. Órgano de la colectividad gallega en el Uruguay, 15/02/1918, pp. 2-3 []
  2. Paul VEYNE: “Les saluts aux dieux, le voyage de cette vie et la “réception” en iconographie”, Revue archéologique, fasc. 1, 1985, pp. 47-61. Sobre a sobreinterpretaçom pode-se ver também: Jean-Claude PASSERON: El razonamiento sociológico. El espacio comparativo de las pruebas históricas, Madrid, Siglo XXI, pp. 390-391. []
  3. Neste sentido continua a ser fundamental Xosé Ramón MARIÑO FERRO: O antroido ou os praceres da carne, Sada, Ediciós do Castro, 2000. []
  4. Xosé Ramón MARIÑO FERRO: Satán, sus siervas las brujas y la religión del mal, Vigo, Xerais, 1984. []
  5. O Corpus Christi ganhou importância nesse contexto de ameaça do dogma da santidade da hóstia. Na França acusavam os protestantes de botarem a hóstia aos cans e mesmo ouvo rituais carnavalescos com dragons a comerem hóstias. Veja-se Natalie ZEMON DAVIS: Sociedad y cultura en la Francia moderna, Barcelona, Crítica, 1993, pp. 166-179. No Reino da Galiza o mesmo reforço do dogma notou-se, por exemplo, na impulso do bispo de Santiago, Gaspar de Zúñiga, à criaçom de confrarias do Santíssimo Sacramento nas suas paróquias (Antón PALACIOS SÁNCHEZ: “Malos, Perros e Cas, topónimos interditos”, Estudos de Lingüística Galega, 2014 (6): 217-231). []
  6. E[UGENIO]. C[ARRÉ]. A[LADO]: “Notas retrospectivas del Carnaval”, El Ideal Gallego, 11/02/1923, p. 5. []
  7. Pierre BOURDIEU: La distinción, Madrid, Taurus, 2015, p. 234. []
  8. Jaime CONTRERAS: El Santo Oficio de la Inquisición de Galicia. Poder, sociedad y cultura, Madrid, Akal, 1982, pp. 664-667. []
  9. Citado em Pegerto SAAVEDRA: A vida cotiá en Galicia de 1550 a 1850, Santiago de Compostela, USC, 1992, p. 179. []
  10. Manuel MANDIANES CASTRO: Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega, Vigo, Galaxia, 1984, p. 25. []
  11. Carlos CALVO VARELA: “De flatibus. O grotesco na sexualidade popular galega”, Sermos Galiza, 23/06/2018, disponível em: https://www.nosdiario.gal/opinion/carlos-c-varela/flatibus-grotesco-sexualidade-popular-galega/20180622133552070017.html []

Comparte

Facebook
Twitter
WhatsApp
Email

Comentarios

Deixa un comentario

Publicidade