“A morte do meu pai e dos meus tíos está presente en cada espazo da nosa vida cotiá [1].”
Demetrio Bilbatúa
O exilio afectou a todos os estratos da sociedade, incluidos os máis novos. Tal e como sinala o protagonista deste último artigo da serie: “o meu papel na Guerra Civil foi ser neno”[2].
Demetrio Bilbatúa naceu en Vigo no ano 1935 no seo dunha familia militante socialista. O seu pai, Demetrio Bilbatúa Zubeldia, era mestre e presidente do Partido Socialista de Vigo. Ademais, o seu tío Antonio era deputado socialista en Pontevedra e vicepresidente da Agrupación Socialista Local. Tan só un mes despois do inicio do conflito, Demetrio e Antonio foron capturados polo bando sublevado e xulgados por delito de traizón. A súa execución foi perpretada no cemiterio de Pereiró o 27 de agosto de 1936. A familia quedara sinalada como una ameaza, e tan só quince días despois do fusilamento o outro irmán, Luis, foi executado por un grupo de falanxistas no Cabral o 15 de setembro[3].
A nai dun Demetrio de tan só un ano de idade tivo que buscar un lugar para o pequeno. Enviouno xunto coa súa curmá á Coruña, cidade na que pasou os seus primeiros anos que recorda difíciles por “ser diferente” e por “nunca poder ser como os demais”[4].
Foi á idade de 9 anos, no ano 1945, cando Demetrio chegou a México da man da súa tía Margarita, que fuxira abordo do Statendam no 1939 dende as costas francesas. Xa estamos a falar dunha segunda xeración, que viviu a transterración de forma diferente aos homes máis avanzados en idade sendo máis ben fillos adoptivos do exilio. Alí asistiu a centros como o Colexio Madrid ou o Colexio Luís Vives, integrándose nun contexto de fillos de republicanos españois. É dicir, un artista que non levou os coñecementos adquiridos polo estudo e experiencia da industria cinematográfica do territorio peninsular, senón que adquiriu os resultados da hibridación do exilio español e do cine mexicano xa neste territorio.
Na súa producción cinematográfica destacou primeiro polo seu labor de cámara oficial do presidente Adolfo López Mateos entre os anos 58 e 64. Luis Buñuel recrimiñáballe que desempeñase este posto ao sinalar que “estaba vendendo o seu talento ao servizo do poder”. Tal era a súa proximidade, que López Mateos nunha viaxe a Guatemala obrigouno a nacionalizarse mexicano -xunto con toda a súa familia- para evitar problemas de pasaporte cada vez que o presidente tiña un encontro internacional[5].
Por outra banda está a súa etapa como documentarista. Destacou polo seu tratamento da paisaxe mexicana en filmes como Valle sagrado (1973), Descubra México (1970) e máis dun milleiro de producións nas que participou tanto de cámara, director de fotografía ou director da produción. Cómpre salientar a súa memoria por Galicia pese ás experiencias traumáticas que sufriu nesta terra, sinalando nunha entrevista hai non moitos anos que unha das tarefas pendentes que lle quedou por realizar é un documental sobre a súa propia experiencia dos anos da guerra civil en Vigo e na Coruña[6].
Conclusións
Buñuel adoita eclipsar a imaxe do papel do exilio republicano na industria cinematográfica pola súa notoriedade. Neste caso, trouxemos catro casos galegos que serven para explicar outros procesos e experiencias deste episodio.
Nun momento no que México precisaba consolidarse como unha potencia recoñecible no contexto internacional, o milagre republicano trouxo consigo un elenco artístico e cinematográfico que aportou importantes innovacións. Pese unha primeira exclusión pola súa condición de refuxiado e reticencias dos sindicatos locais, co paso do tempo e a asimilación do transterrado que non é un mero visitante xurdiu un proceso de hibridación. Unha adaptación de novos contidos, unha nova forma de facer cine. A fuga intelectual que propiciou os anos máis escuros do contexto español significou a época de ouro do cine mexicano. E detrás de todas estas experiencias, mortes e episodios traumáticos do exilio, vemos unha memoria que se logrou manter grazas a todos eles a máis de 9.000 kilómetros de distancia. E porque como Carlos Velo, os irmáns Mayo ou Demetrio Bilbatúa, quedan moitos casos por lembrar dun exilio que na maior parte das veces nunca puido volver á súa terra.
Notas ao pé
[1] Entrevista a Demetrio Bilbatúa por Jorge Chaumel 26-5-15
[2] A entrevista forma parte da serie documental “Historias de vida”, dirixidas por Xan Leira. A mesma está dispoñible en: http://culturagalega.gal/noticia.php?id=9171 [Data de consulta: 6 de maio de 2019].
[3] Os tres fusilamentos están recollidos en Nomes e Voces, proxecto de Investigación que estuda a represión en Galicia durante a guerra civil e o franquismo, recompilar información e ofrecer datos relativos ás vítimas. Véxase o caso de D. Bilbatúa Zulbeida en: http://vitimas.nomesevoces.net/gl/ficha/8080/
[4] Demetrio BILBATÚA (2006): Galicia-México. Imaxe máxica, Galicia, Galaxia, pp: 12-25.
[5] William CASAS SIDWELL (2011): “Demetrio Bilbatúa. Visual and Social memory of México”. Protocolo, México.
[6] Demetrio Bilbatúa: “Sueño con culminar mi vida con un documental de Galicia” (02-08-15). Entrevista dispoñible en: https://www.farodevigo.es/sociedad/2015/08/02/demetrio-bilbatua-sueno-culminar-vida-16852037.html
Teo, 1996. Graduado en Historia pola Universidade de Santiago de Compostela cunha estancia de doce meses na Benemérita Universidad Autónoma de Aguascalientes. Estudei o mestrado de Historia Contemporánea na Universidade de Santiago de Compostela (2019) e o mestrado en Formación de Profesorado (2019). Os meus intereses están vencellados ás implicacións da migración galega tanto nos lugares de destino como nos de partida e aos estudos de xénero na Galicia contemporánea.
