A idea de meritocracia atribúese a Michael Young, un sociólogo británico que formulou esta idea por primeira vez no seu libro “O ascenso da meritocracia”. A meritocracia formúlase como unha norma universal que pretende rexer a sociedade para que a riqueza e o status se repartan exclusivamente en termos de capacidade e esforzo. Noutras palabras, os que traballan máis e mellor gozan de máis recompensas. Axiña, a meritocracia consolidouse como o patrón normativo por excelencia para guiar a distribución da riqueza e do status nos países occidentais. Hoxe considérase amplamente unha boa práctica e un modelo de xustiza para establecer recompensas no traballo e na vida social. O éxito da meritocracia é que en superficie parece ser unha distribución xusta. Non obstante, unha mirada máis atenta revela numerosos problemas con este enfoque.
O primeiro, e quizais a máis obvio, é que a meritocracia pura non pode existir nas nosas sociedades. Non se pode xulgar ás persoas polo seu esforzo e capacidade cando non teñen as mesmas oportunidades de investir o seu esforzo nas tarefas máis gratificantes e cando non teñen recursos para adestrar ou mesmo descubrir as súas habilidades básicas. A principal desigualdade que se nos ocorre é a económica, todos os países, incluídos os máis ricos, teñen altos índices de desigualdade. Segundo o World Inequality Report, o 1% da poboación mundial acumula o 38% da riqueza, mentres que o 10% máis rico aglomera o 76% dos activos. Pola contra, a metade da poboación mundial ten en conxunto só un 2% (1). A desigualdade é alarmante, pero aínda cando nos afastamos da preponderancia da riqueza material nas nosas vidas, hai moitos outros factores que xeran desigualdade. O apego familiar, a importancia das primeiras amizades ou os prexuízos existentes cara aos grupos discriminados son algúns dos factores non materiais que inflúen na consecución do que normalmente se define como éxito (2-5). Unha boa situación económica non garante a pais amorosos nin boas amizades, nin elimina o feito de ser muller ou pertencer a unha minoría étnica. E a pesar de todo, incluso nunha ‘matrix utópica’ onde todos estes factores fosen iguais, cabe a dúbida de se a meritocracia é xusta, ou é que o intelixente ou o que ten maior capacidade de esforzo merece máis? O filósofo John Rawls expresouse nestes termos, facendo fincapé en que certas capacidades innatas inflúen no desempeño fóra do control do individuo (6).
Polo tanto, parece que a meritocracia non existe nin pode ser un sistema xusto, polo menos nun mundo desigual, pero a súa formulación non deixa de ser atractiva. Quizais aínda sen existir a meritocracia teña efectos positivos. Os seus partidarios argumentan que sen a idea do mérito o mundo estaría cheo de vagabundos, bandidos e gobernantes autocráticos (7). A idea de fondo é que, baixo a cultura da meritocracia, todos aspiraremos a esforzarnos máis e a ser mellores, así como a esixirllo aos demais, algo para o que non hai ningún apoio fáctico. No seu intento de demostrar a superioridade da meritocracia, os seus defensores adoitan comparar os logros dos países que adoptaron este ideal con aqueles que non o fixeron. Curiosamente, os primeiros xa eran os máis ricos (e moitas veces os máis colonizadores) cando comezou a aplicarse a meritocracia. O que se demostrou é que a meritocracia promove a lexitimación da desigualdade (8,9), os prexuízos (10,11) ou mesmo a xustificación da corrupción política por parte de colectivos desfavorecidos (12).
A explicación destes efectos nocivos da meritocracia é complexa, pero podemos destacar dous mecanismos principais. En primeiro lugar, a crenza na meritocracia leva a unha maior crenza nun mundo xusto. As persoas tendemos a pensar que o mundo no que vivimos é xusto porque isto dános control e evita sentimentos de culpa con respecto aos nosos privilexios (13). Porén, esta crenza dificulta a participación en accións que buscan corrixir as inxustizas do sistema (14). Por outra banda, a meritocracia fomentaría o erro fundamental de atribución, a crenza de que as accións das persoas están determinadas polas súas características individuais, ignorando o impacto do contexto (15). Este erro de atribución levaría unha vez máis á lexitimación da desigualdade, xa que fomenta a crenza de que as persoas teñen un control total sobre as súas accións e, polo tanto, sobre os seus logros.
En definitiva, parece que a meritocracia non só non pode existir nas nosas sociedades actuais, senón que crer nela ten consecuencias negativas e que, ás veces e paradoxalmente, actúan en contra do concepto de mérito. Cal é entón a alternativa? Non o nepotismo ou a aristocracia, que ás veces se usan falsamente como opcións restantes, senón a equidade. Na súa teoría da xustiza como equidade (fairness), John Rawls argumenta que toda desigualdade na riqueza ou no prestixio é arbitraria e debe ser eliminada, a non ser que a práctica desta desigualdade beneficie a todas as persoas que participan no sistema (6). Este enfoque sería incluso compatible cun sistema de méritos. Mentres todos tivesen a igualdade de oportunidades, os que realizan traballos, digamos, de máis responsabilidade, poderían recibir máis recompensas, sempre que o incentivo, polo seu efecto indirecto, beneficie a todos. Máis aló dos enfoques teóricos, a equidade parece ser especialmente relevante para os humanos, e estudos recentes mostran que os bebés (12-19 meses) xa mostran preferencias por distribucións equitativas (16,17). Quizais porque evolutivamente aumentou as probabilidades de supervivencia, os bebés humanos (incluso os que crecerán para ser os pupilos de Jordan Peterson) teñen esta preferencia implantada por defecto. Deixemos a un lado a obsesión polo mérito e o rendemento, intentemos comprender como afecta o contexto ás persoas que nos rodean, e investimos os nosos esforzos na loita contra a desigualdade.
Referencias:
- World Inequality Report 2022 [Internet]. WID – World Inequality Database. [cited 2022 Feb 2]. Available from: https://wid.world/es/news-article/world-inequality-report-2022-4/
- Arulampalam W, Booth AL, Bryan ML. Is There a Glass Ceiling over Europe? Exploring the Gender Pay Gap across the Wage Distribution. ILR Rev. 2007 Enero;60(2):163–86.
- Walton GM, Cohen GL. A question of belonging: Race, social fit, and achievement. J Pers Soc Psychol. 2007;92(1):82–96.
- Dindo L, Brock RL, Aksan N, Gamez W, Kochanska G, Clark LA. Attachment and Effortful Control in Toddlerhood Predict Academic Achievement Over a Decade Later. Psychol Sci. 2017 Diciembre;28(12):1786–95.
- Véronneau M-H, Dishion TJ. Middle School Friendships and Academic Achievement in Early Adolescence: A Longitudinal Analysis. J Early Adolesc. 2011 Feb 1;31(1):99–124.
- Rawls J. A Theory of Justice: Revised Edition. Cambridge, Mass; 1999. 560 p.
- Wooldridge A. The Aristocracy of Talent: How Meritocracy Made the Modern World. Skyhorse; 2021. 504 p.
- McCoy SK, Major B. Priming meritocracy and the psychological justification of inequality. J Exp Soc Psychol. 2007;43(3):341–51.
- Savani K, Rattan A. A Choice Mind-Set Increases the Acceptance and Maintenance of Wealth Inequality. Psychol Sci. 2012 Jul 1;23(7):796–804.
- Costa-Lopes R, Vala J, Wigboldus D. Priming meritocracy increases implict prejudice. Priming Meritocracy Increases Implict Prejudice. 2017;(1):1–12.
- Castilla EJ, Benard S. The paradox of meritocracy in organizations. Adm Sci Q. 2010;55(4):543–676.
- Tan X, Zhang Y, Liu L, Dou X, Gu Z, Liang Y, et al. Turning a blind eye: Meritocracy moderates the impacts of social status on corruption perception. Int J Psychol. 2021;56(5):688–97.
- Furnham A. Belief in a just world: research progress over the past decade. Personal Individ Differ. 2003 Abril;34(5):795–817.
- Stroebe K. Motivated inaction: When collective disadvantage does not induce collective action. J Appl Soc Psychol. 2013;43(10):1997–2006.
- Ross L. The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process. In: Advances in experimental social psychology. Elsevier; 1977. p. 173–220.
- Geraci A, Surian L. The developmental roots of fairness: infants’ reactions to equal and unequal distributions of resources. Dev Sci. 2011;14(5):1012–20.
- Sloane S, Baillargeon R, Premack D. Do Infants Have a Sense of Fairness? Psychol Sci. 2012 Feb 1;23(2):196–204.
A imaxe de portada é de Robert Linder en Unsplash.com
Compostela, 1991. Doutor en Procesos Psicolóxicos e Comportamento Social pola Universidade de Santiago de Compostela. Actualmente investigador posdoutoral da Xunta de Galicia. A súa investigación céntrase no estudo das variables psicosociais que motivan a participación das persoas en movementos políticos e acción colectiva, así como aquelas que poden predicir o extremismo político. Máis concretamente, estuda como a moralidade humana e os procesos psicolóxicos relacionados coa mesma inflúen os citados comportamentos.
